Jesień już w pełni, a refleksyjny nastrój związany z przemijaniem skłania do wielu przemyśleń… Przyjęło się, zupełnie niesłusznie (!!!), że testamenty i kwestie zarządzania majątkiem na wypadek śmierci są tylko dla ludzi starych, schorowanych, godzących się już z wizją śmierci. A gdyby spojrzeć na tą kwestię z innej perspektywy – „kocham moich bliskich, troszczę się o nich i chcę zabezpieczyć ich spokojną przyszłość”? I co? Da się oswoić?
#1 CO?
„Spisanie ostatniej woli”, jak często potocznie nazywa się testament (nie tylko w amerykańskich filmach) jest kolejnym (po intercyzie) tematem tabu wartym omówienia. Sporządzając go dajemy wyraz swoim życzeniom, troskom, często też obawom – w sposób odpowiedzialny zarządzamy swoim majątkiem nie tylko „za życia”, ale i po śmierci.
#2 KTO?
Testament może sporządzić każda osoba posiadająca PEŁNĄ zdolność do czynności prawnych (czyli osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione). Nie można spisać testamentu przez przedstawiciela ustawowego (kuratora czy opiekuna), ani przez pełnomocnika.
Małżonkowie (i tu częsty błąd) NIE mogą testować łącznie, nawet jeśli jedyny majątek, jakim dysponują jest wspólny. KAŻDY z małżonków sporządza testament samodzielnie!
#3 KIEDY?
W każdej chwili – może zostać sporządzony, a także odwołany wielokrotnie, bez ograniczeń, aż do śmierci.
#4 GDZIE?
W domowym zaciszu, przed notariuszem, w Urzędzie Gminy/Miasta, na statku powietrznym lub morskim, itp. – możliwości jest wiele. Każda z nich łączy się z określonymi obostrzeniami, o czym poniżej.
#5 JAK?
Testamenty zwykłe:
- własnoręczny – CAŁĄ TREŚĆ powinna być sporządzona ODRĘCZNIE (i nie ma wymówek, że „mam brzydki charakter pisma!”), PODPISANA i opatrzona DATĄ. Oryginał przechowujemy w bezpiecznym miejscu, jako że TYLKO on ma walor prawny. Wszelkie kopie i odpisy mają charakter tylko dowodowy,
- notarialny – w formie aktu notarialnego – notariusz nadaje formę naszej ostatniej woli. Oryginał testamentu zostaje w sejfie u notariusza, tam jest bezpieczny. My natomiast dostajemy wypis – kopię aktu notarialnego, która ma walor oryginału. Gdy wypis taki zaginie zawsze możemy iść do notariusza po kolejny wypis, a po naszej śmierci – mogą go otrzymać nasi spadkobiercy, za okazaniem odpisu skróconego aktu zgonu,
- allograficzny – (tzw. „gminny”, obecnie rzadko używany) – spadkodawca może w obecności dwóch świadków oświadczyć swoją ostatnią wolę USTNIE wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego, następnie oświadczenie to zostanie spisane w formie PROTOKOŁU, opatrzone datą. Protokół zostaje w obecności świadków odczytany, po czym zostaje podpisany przez spadkodawcę, osobę wobec której wola została oświadczona oraz świadków.
Testamenty szczególne:
- ustny – sporządzany w przypadku obawy rychłej śmierci lub innych szczególnych okoliczności, przy jednoczesnej obecności trzech świadków,
- podróżny – podczas podróży na polskim statku powietrznym lub morskim – oświadczenie zostaje złożone wobec dowódcy statku lub jego zastępcy przy jednoczesnej obecności dwóch świadków,
- wojskowy – określony w rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej [1].
#6 CO MOŻE OBEJMOWAĆ?
Sporządzając testament można:
- powołać jedną osobę do całego spadku (tzn. „przepisać” cały majątek jednej wybranej osobie),
- powołać kilka osób do ułamkowych części spadku (np. dwoje dzieci „po połowie”),
- zapisać jednej lub kilku osobom poszczególne przedmioty w formie zapisu zwykłego i wtedy będą one mogły żądać przeniesienia na nie przedmiotu zapisu od spadkobierców głównych, będąc ich wierzycielami (np. spadkobiercą głównym jest syn Adam, który dostaje nieruchomość zabudowaną budynkiem mieszkalnym, a zapisobiorcą jest syn Wiesław, który otrzymuje kolekcję zabytkowych samochodów znajdujących się na terenie tej nieruchomości – by dochodzić swych praw, muszą oni przeprowadzić dział spadku),
- zapisać jednej lub kilku osobom poszczególne przedmioty w formie zapisu windykacyjnego i wtedy nabycie nastąpi z chwilą śmierci (którą kodeks cywilny nazywa bardzo romantycznie „otwarciem spadku”), bez konieczności przeprowadzania działu spadku. Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
- rzecz oznaczona co do tożsamości (tj. rzecz dokładnie określona – np. nieruchomość składająca się z działki nr 5298 położonej w Kobylance; samochód osobowy marki Fiat 500 o nr rej. WD 87450, itp.),
- zbywalne prawo majątkowe (prawo, istniejące, dopuszczone do obrotu, które może być samodzielnym przedmiotem obrotu – np. udział w spadku po nieżyjącym już dziadku Stefanie czy autorskie prawa majątkowe do utworu „Miłość w Pcimiu Dolnym”),
- przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne (rozumiane jako zorganizowana całość),
- ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności (np. gdy chcemy zabezpieczyć rodzicom spokojne zamieszkiwanie czy używanie danej nieruchomości, a właścicielem chcemy uczynić nasze dziecko – na rzecz rodziców możemy ustanowić prawo użytkowania).
#7 CZEGO NIE MOŻE OBEJMOWAĆ?
Testament nie może obejmować składników majątku, którymi spadkodawca w chwili sporządzania testamentu nie dysponuje. No cóż, zapisanie dziecku w formie zapisu windykacyjnego wymarzonej winnicy w Toskanii, której właścicielem jest Sting, jest na pewno kuszące, ale… nieskuteczne J Aczkolwiek jeśli sporządzimy testament i powołamy dziecko do „całości spadku”, a w międzyczasie uda nam się winnicę od Stinga kupić, to pod uwagę brany będzie stan całego majątku z chwili śmierci (razem z winnicą).
#8 A TESTAMENT NIEWAŻNY?
Testament, który nie został sporządzony zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego opisującymi szczegółowo formę (art. 949-958 k.c.) jest co do zasady nieważny. Art. 945 k.c. mówi, że testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (np. był pod wpływem substancji odurzających), pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści (np. mężczyzna przekonany, że kolega pomógł mu znaleźć pracę marzeń przepisuje na jego rzecz kolekcję piłek z autografami piłkarzy, ale okazuje się, że tak naprawdę niczego mu nie zawdzięcza), pod wpływem groźby (np. kochanka grozi, że jeśli ukochany nie pozostawi jej w testamencie nieruchomości w Los Angeles ujawni w mediach informację o ich romansie).
Na nieważność testamentu z powodu wymienionych wyżej przyczyn nie można się powołać po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie 10 lat od śmierci spadkodawcy.
Trzeba zaznaczyć jednak, że powołanie się na nieważność testamentu z przyczyn formalnych, nie jest ograniczone żadnym terminem.
#9 CO Z INTERCYZĄ?
Jak pisałam w poprzednim artykule (zobacz tutaj), a jest to kwestia mylona nawet przez prawników, więc powtarzam jak mantrę – rozdzielność majątkowa małżeńska NIE MA wpływu na dziedziczenie !! Owszem, możemy sporządzić testament, w którym nie powołamy do spadku swojego małżonka (z którym mamy podpisaną umowę o rozdzielności majątkowej małżeńskiej), ALE jeśli go nie wydziedziczymy podając konkretne powody, to NADAL jest naszym spadkobiercą ustawowym i ma prawo domagać się zachowku. Chyba, że wnieśliśmy sprawę o rozwód, ale kwestia wydziedziczenia i zachowku, to już temat na odrębny artykuł…
#10 A CO PO NASZEJ ŚMIERCI?
Jak pisałam powyżej – jeśli postanowimy przeznaczyć całość spadku jednej osobie lub zdecydujemy się rozporządzić poszczególnymi przedmiotami w formie zapisu windykacyjnego – po naszej śmierci wybrane przez nas osoby powinny iść jedynie do sądu/notariusza i wnosić o stwierdzenie/poświadczenie nabycia spadku. Natomiast, gdy nie jesteśmy zdecydowani co do tego kto i co powinien dostać i sporządzamy testament „w ułamkach” – wtedy po naszej śmierci spadkobiercy powinni przeprowadzić dwustopniowe postępowanie spadkowe. Pierwszy etap j/w oraz dział spadku.
Temat-rzeka, prawda? Mam nadzieję, że udało mi się jednak nieco go „oswoić”.
[1] Jako że testamenty szczególne występują w praktyce bardzo rzadko, ograniczyłam się do ich ogólnego omówienia.
Fot. Bartek Czado
Natalia Lubaś, prawniczka, tłumaczka, specjalizuje się w prawie cywilnym, a w szczególności rzeczowym, spadkowym i rodzinnym. Poliglotka, biegle włada językiem angielskim, francuskim, włoskim i hiszpańskim, a porozumiewa się jeszcze w kilku innych. Prywatnie kolekcjonerka dźwięków, miejsc i ciekawych smaków, po spędzeniu kilku lat za granicą wróciła na piękną podkarpacką wieś. Ciągle się czegoś uczy i… wciąż jej mało. Całodobowo – mama małej pożeraczki książek.